Ζωτικά υγρολίβαδα της παλαιολιθικής εποχής στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων

Ζωτικά υγρολίβαδα της παλαιολιθικής εποχής στο λεκανοπέδιο Ιωαννίνων
Σπήλαιο Καστρίτσα
Επιφανειακές περισυλλογές από λίθινα εργαλεία σε τοποθεσίες του σύνθετου λεκανοπέδιου Ιωαννίνων στην ευρύτητά του, το μεγαλύτερο στην ενδοχώρα της Ηπείρου, δεν αφήνουν αμφιβολία ότι το πλουσιοπάροχο σε φυσικούς πόρους οικοσύστημα, με επίκεντρο τη λίμνη Παμβώτιδα, αξιοποίησαν τουλάχιστον πρώτοι οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες της Μέσης Παλαιολιθικής, πιθανόν άνθρωποι Νεάντερταλ (περίπου 150.000-40.000 χρόνια πριν).
Το αρχαιολογικό αρχείο πυκνώνει για τα διαχειριστικά κοινωνικά και οικονομικά δίκτυα των σύγχρονων ανθρώπων (Homo sapiens). Κύρια πηγή αποτελούν τα χιλιάδες ευρήματα (οστά ζώων, εργαλεία κτλ.) που ανασκάφθηκαν στον πρώτο θάλαμο σπηλαίου στα ριζά του λόφου Καστρίτσα, στον ανατολικό τομέα της λεκάνης. Το χρονικό εύρος χρήσης του ξεκινά κάπου στα 24.000 και φτάνει ίσως στα 13.000 χρόνια πριν, περίοδο σημαντικών περιβαλλοντικών αλλαγών (τελευταία επέκταση παγετώνων ακολουθούμενη από την έναρξη της κλιματικής ανάκαμψης). Το αναμφίβολα νευραλγικό αυτό σημείο αναφοράς στα παλαιολιθικά τοπία της Ηπείρου, βρίσκεται σε κατάλληλη εγγύτητα με πορείες μεταναστευτικών θηλαστικών, πάντοτε ευμετάβλητες και απρόβλεπτες, αλλά και δίπλα στα διευρυμένα τότε ζωτικά υγρολίβαδα της λίμνης, μιας από τις αρχαιότερες της Ευρώπης.
Με εξαίρεση τις αντίξοες συνθήκες του χειμώνα, οι παλαιολιθικές κοινότητες αξιοποιούσαν το καταφύγιο ανάμεσα στην άνοιξη και το φθινόπωρο. Άλλοτε ομάδες περιορισμένης κοινωνικής σύνθεσης κι άλλοτε μεικτές από άποψη ηλικίας, φύλου κτλ. συνεργάζονταν για τον εντοπισμό και τον προγραμματισμό πρόσκτησης καθώς και για την εντατική διαχείριση της λείας, μετατρέποντας ουσιαστικά τη λίμνη και την περίμετρό της σε «εργαλείο».
Ψηλά στο στόχαστρό τους βρίσκονταν διαχρονικά τα ερυθρά ελάφια. Πρόκειται για θήραμα πραγματικό «κινούμενο παντοπωλείο». Προσφέρεται, εκτός από διατροφικός πόρος, και για την προμήθεια άλλων κρίσιμων πρώτων υλών, όπως δέρματα και κέρατα, που προαπαιτούν περίπλοκη και χρονοβόρα κατεργασία (π.χ. πλύση, μούλιασμα) σε άμεση συνάρτηση με αφθονία νερού. Χαρακτηριστικά, από τέτοια υλικά οι παλαιολιθικοί τεχνίτες/τριες εμπλούτιζαν τον κυρίως από λίθους εργαλειακό εξοπλισμό τους για διάφορες καθημερινές ανάγκες.
Επιπλέον, στα λασπώδη υγρολίβαδα οι κυνηγετικές ομάδες εγκλώβιζαν ζώα με υψηλή καθημερινή ανάγκη σε νερό: μικρόσωμα άλογα, συνήθως φοράδες με πουλάρια, και μεγαλόσωμα αρχέγονα βόδια. Παράλληλα, στους καλαμώνες παγίδευαν υδρόβια πουλιά, χρήσιμα και για το φτέρωμά τους: π.χ. πολύχρωμα φτερά από το ψαροφάγο σκουφοβουτηχτάρι, είδος που και σήμερα διαβιεί στο λιμναίο περιβάλλον, εκτός από εξαρτήματα οπλισμού (π.χ. για την ενίσχυση της αεροδυναμικής στα βέλη του τόξου) θα μπορούσαν να έχουν συνδυαστεί ως «παράφερνα» με πολύσημους συμβολισμούς, προσαρμοσμένα στις ενδυμασίες ή το σώμα. Είναι ενδεχόμενο ότι και η ιχθυοπανίδα της λίμνης θα μπορούσε να αποτελεί τροφή-εφεδρεία. Τουλάχιστον αν, υποθέτουμε, το κυνήγι οπληφόρων θηλαστικών δεν είχε την προσδοκώμενη επιτυχία.
Συνάμα, οι ομάδες, στις περιηγήσεις στα ποικίλα μικρο-περιβάλλοντα του λεκανοπεδίου, θα περισυνέλεγαν καύσιμη ύλη (από τους πάντα παρόντες δασικούς θύλακες) για τις εστίες -που απομεινάρια τους εντοπίστηκαν στις επιχώσεις του σπηλαίου- καθώς και βρώσιμους καρπούς κτλ., τροφή για την οποία όμως δεν διαθέτουμε μέχρι σήμερα απτά τεκμήρια.
Ευρήματα από το σπήλαιο Καστρίτσα εκτίθενται στη θεματική περιοχή του Αρχαιολογικού Μουσείου Ιωαννίνων για τις παλαιολιθικές κοινωνίες της Ηπείρου.
δρ Ελένη Κοτζαμποπούλου, αρχαιολόγος