«Η ζωή είναι μια πάλη,
όπου διακινδυνεύεις τα πάντα,
για να κερδίσεις το τίποτα»
(Εμμανουήλ Ροΐδης)
Ένα από τα βασικά διαχρονικά ερωτήματα της Φιλοσοφίας ήταν και είναι ‘’ποιο είναι το νόημα της ζωής’’ δηλαδή «γιατί ζούμε»;. Πέραν των αντικρουόμενων απαντήσεων που δίνουν οι διάφορες ‘’φιλοσοφικές σχολές’’ ένα είναι βέβαιο, το ότι οι άνθρωποι επιλέγουν μεθοδολογία τρόπου ζωής τέτοια που να “ταιριάζει” στον καθένα, έτσι ώστε να είναι πιο “ευτυχισμένοι”. [1]
Αυτό το επιβεβαίωσε και πρόσφατα το 2018 ο – γηραιός πλέον- διάσημος Ψυχίατρος του Harvard Irvin Yalom, ο οποίος στην ερώτηση δημοσιογράφου:
- «Ποιός είναι ο σκοπός της ζωής;» Αυτός απάντησε…
- «ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΝΕΝΑΣ ΣΚΟΠΟΣ! Εμείς πρέπει να τον βρούμε μόνοι μας»!!!
Βέβαια η κοινωνία, οι άνθρωποι, δεν περίμεναν τον Irvin Yalom να τους δώσει κατευθυντήρια γραμμή. Εμπειρικά είχαν βρεί το δρόμο τους, άλλος έτσι κι άλλος διαφορετικά. Πχ Άλλοι βάζουν σκοπό στη ζωή τους να κάνουν συλλογή χρημάτων, ή, ακινήτων, άλλοι αφιερώνονται στην οικογένεια και στην τεκνοποίηση (πολύτεκνοι), άλλοι αφιερώνονται στη θρησκεία (θρησκόληπτοι), άλλοι πασχίζουν να καταλάβουν πόστα πολιτικής και εξουσίας (εξουσιοφρένεια, καρεκλολαγνεία, εξουσιολαγνεία), άλλοι αφιερώνονται ψυχαναγκαστικά στην πολιτική (ψυχαναγκαστική νεύρωση), συχνά χωρίς κανένα όφελος, άλλοι αφιερώνονται στo τζόγο (τζογαδόροι, χρηματιστήριο, χαρτοπαιξία, Τζόκερ, Λόττο, =εξαρτήσεις, κλπ), άλλοι είναι εργασιομανείς, και πασχίζουν να κάνουν επαγγελματική καριέρα και να καταξιωθούν επαγγελματικά και κοινωνικά (αίσθημα ανασφάλειας και ναρκισσισμός), άλλοι στο ποδόσφαιρο (ποδοσφαιρόφιλοι από το πρωί μέχρι το βράδυ), άλλοι να κάνουν ταξίδια (ταξιδιομανία, τάσεις φυγής, έλλειψη ζωτικού χώρου), άλλοι να γνωρίσουν πολλές… “γκόμενες” ή “εραστές” (σεξομανία, νυμφομανία, = ψυχαναγκαστική νεύρωση), άλλοι στα ναρκωτικά = εξαρτησιογόνες ουσίες (τσιγάρο, χασίς, ηρωίνη, κοκαίνη, extasy, κλπ) άλλοι αφιερώνονται στην ηδονή του φαγητού (νευρογενής βουλιμία), αλλά και άλλοι ασκούν μοναχικό βίο είτε σε αστικό περιβάλλον (μοναχικοί τύποι της κουλτούρας, με γυαλιά πατομπούκαλα, με μεγάλη βιβλιοθήκη, κλεισμένοι μέσα συνεχώς), είτε σε μοναστήρια, κλπ.
Εκ πρώτης όψεως δεν είναι εύκολο να διαπιστώσουμε ποιοι άνθρωποι από τις ανωτέρω κατηγορίες πέτυχαν το σκοπό τους. Η μεθοδολογία τους άλλοτε πετυχαίνει άλλοτε όχι. Συνήθως είναι κατά βάθος δυστυχισμένοι. Σε γενικές γραμμές, οι φιλοσοφικές θεωρίες (αξιακά συστήματα) παγκοσμίως ταξινομούνται σε δύο μεγάλες ομάδες, (α) τις Πλατωνικές – Επικτητικές (ιδεαλιστικές πνευματικές) και (β) τις Επικούριες (υλικές). [2]
(α) Η πρώτη ομάδα (ιδεαλιστικές, πνευματικές) περιλαμβάνει τον Πλάτωνα, τον Επίκτητο, το Χριστό, το Βούδα, τον Γκάντι, τον Δαλάϊ Λάμα, κλπ και τους ιδεολογικούς επιγόνους τους. Λένε, «μή ψάχνεις την ευτυχία στα υλικά αγαθά και τις ηδονές, αλλά στην ενδοσκόπηση και στην μείωση των αναγκών. Κοίτα να ανεβείς ψυχικά». Η πρώτη ομάδα φιλοσοφικών ρευμάτων (Πλατωνικές) είναι αυτές που πρεσβεύουν την εσωτερική αναδιοργάνωση του χαρακτήρα μας, το διαλογισμό, την αυτογνωσία, την ενδοσκόπηση, και τον αυτοέλεγχο, σε συνδυασμό με μια μετρημένη ασκητική ζωή, εθελοντισμό και γενναιοδωρία, στα πλαίσια της φιλανθρωπίας, με τελικό στόχο «να μοιάσουμε στο Θεό». Τέτοιες φιλοσοφίες είναι του Πλάτωνα, του Επίκτητου, ο Χριστιανισμός, ο Βουδισμός, ο Κομμουνισμός (στην ιδεατή του μορφή) και ο σύγχρονος Ακτιβισμός στα πλαίσια είτε της Κοινωνίας, είτε της προστασίας περιβάλλοντος (WWF, Greenpeace) είτε στα πλαίσια προστασίας δικαιωμάτων και αξιών (Amnesty International). Συγκεκριμένα, ο Φλάβιος Αρριανός που έγραψε σε βιβλίο (Εγχειρίδιον) τις σημειώσεις του από τον Επίκτητο το 100 μΧ (είχε σχολή στην Νικόπολη Πρέβεζας) γράφει: «Ευποιήσεις τα μέγιστα την πόλιν σου, ει μη τους ορόφους υψώσεις, αλλά τας ψυχάς αυξήσεις».[3] Ομως όλες αυτές οι Ιδεαλιστικές φιλοσοφίες, δεν μπήκαν ποτέ στο «ζουμί», στο «δια ταύτα». Τι να κάνουμε δηλαδή επακριβώς. Και γι αυτό 98% απέτυχαν από άποψη δημοφιλίας. Αυτές οι φιλοσοφίες ακολουθούνται σήμερα, από κάποιες μειονότητες ανθρώπων, όπως ιερωμένοι θρησκειών, μοναχοί, ακτιβιστές, εθελοντές οργανώσεων, χίπυς, κλπ
Η δεύτερη ομάδα (Επικούριες φιλοσοφίες) είναι αυτές που το «ιδεολογικό καταστατικό τους» και τα μέλη τους πρεσβεύουν την επιδίωξη κατάκτησης της ευτυχίας διά της αποκτήσεως ή χρήσεως υλικών αγαθών και υπηρεσιών – και ηδονών, με σκοπό την απόκτηση ευτυχίας. [4] Είναι αυτό που σκωπτικά αποκαλεί ο Ελληνικός λαός πολύ επιτυχημένα «ότι φάμε, ότι πιούμε και ότι αρπάξει ο π….ς μας». Τέτοια φιλοσοφία είναι η φιλοσοφία του Καπιταλισμού, του καταναλωτισμού και γενικά της οικονομίας της αγοράς που επικρατεί σήμερα. Ο καθηγητής φιλοσοφίας Χρήστος Γιανναράς αποκαλεί και τον Καπιταλισμό και τον Κομμουνισμό ίδιο πράγμα. Γράφει σε άρθρο του: «Ο καπιταλισμός και ο Κομμουνισμός, είναι πανομοιότυπα έκγονα του Ιστορικού υλισμού» (άρθρο στο Βήμα).
Βεβαίως υπάρχουν και ανάμικτες φιλοσοφίες ή θρησκείες, όπως ο Ισλαμισμός. Ο Ισλαμισμός, θρησκεία στημένη από ένα αγράμματο αλλά πανέξυπνο ηγέτη και με αρκετά πονηρό τρόπο (Μωχάμεντ, ή Μωάμεθ) εμπεριέχει στοιχεία Επικούρειας Φιλοσοφίας, αλλά μεταθέτει τα αγαθά στην μετά θάνατο ζωήν («κάντε τώρα αυτό που πρέπει, πχ Ιερό πόλεμο, Τζιχάντ, και στον Παράδεισο θα τρώτε πιλάφια και θα απολαμβάνετε τα ουρί του παραδείσου, δηλαδή θα πηδάτε 72 μικρές παρθένες…»). Ο πανέξυπνος Μωάμεθ υπόσχεται φαί και σέξ μετά θάνατον στους αφελείς και τελικά πέτυχε!!! Ο Ισλαμισμός εξελίχθηκε σε Νο 2 ανερχόμενη θρησκεία παγκοσμίως (μετά τον Χριστιανισμό), αλλά και σε Νο 1 κίνδυνο για το Δυτικό πολιτισμό.
Ένα πράγμα είναι 100% βέβαιο. Οτι όλοι οι άνθρωποι, ενσυνείδητα ή υποσυνείδητα, κυνηγούν την ευτυχία! Ουδείς άνθρωπος θέλει να ζει δυστυχισμένος, πλην των … μαζοχιστών. [5] Βέβαια υπάρχουν και άτομα που “δεν ξέρουν καν γιατί ζουν” και “διέρχονται τον βίο αβρόχοις ποσίν”. Η λαϊκή μας θυμοσοφία τους αποκαλεί πολύ επιτυχημένα “ζουλάπια” ή “χαμένα κορμιά”.
Συνεπώς, πέραν των φιλοσοφικών θεωριών, πρακτικά, σκοπός της ζωής είναι η κατάκτηση της ‘’ευτυχίας’’. Όλος ο πλανήτης, όλος ο ανθρώπινος πολιτισμός κινείται στην τροχιά της κατάκτησης μιας συναισθηματικής ανάγκης του ανθρώπου, της “ευτυχίας”, η οποία σαφώς υπόκειται σε εγκεφαλικές διεργασίες. Κτίζουμε ωραία σπίτια για την ευτυχία. Τρώμε ωραία φαγητά με σκοπό την γευσιγνωστική ευτυχία (ηδονή της γεύσης), ντυνόμαστε ωραία για την ευτυχία, αγοράζουμε ωραία αυτοκίνητα για την ευτυχία, φλερτάρουμε για την ευτυχία, κάνουμε σέξ για την ευτυχία, κάνουμε παιδιά για την ευτυχία, πάμε ταξίδια για την ευτυχία, σπουδάζουμε για την ευτυχία, κάνουμε καριέρες για την ευτυχία, δίνουμε φιλανθρωπική βοήθεια για την ευτυχία, ψωνίζουμε – καταναλώνουμε (shoping therapy) για την ευτυχία, κλπ.
Η αλήθεια είναι ότι οι εκάστοτε φιλοσοφικές σχολές και φιλόσοφοι, απέτυχαν να τεκμηριώσουν τις θεωρίες και απόψεις τους σχετικά με το ερώτημα “ποιος είναι ο σκοπός της ζωής”. Αν οι φιλόσοφοι είχαν επιτύχει, ή έστω αν είχαν συγκλίνει, τότε θα υπήρχε ομοφωνία μεταξύ τους στην προτεινόμενη μεθοδολογία “πώς να γίνουμε ευτυχισμένοι”. Και απέτυχαν για ένα απλούστατο λόγο. Γιατί τα αναλυτικά “εργαλεία” που χρησιμοποιούν είναι εργαλεία λογικής σκέψης, δηλαδή πολιτιστικές εφευρέσεις, εργαλεία διανόησης, δεν είναι επιστημονικά εργαλεία μελέτης της ανθρώπινης βιολογίας. Η φιλοσοφία στηρίζεται στο δόγμα, ή έστω στην κριτική σκέψη, ενώ η επιστήμη στο πείραμα. Ετσι οι φιλοσοφικές σχολές απέτυχαν παταγωδώς και να λύσουν το πρόβλημα αλλά το κυριότερο απέτυχαν και να συγκλίνουν μεταξύ τους.
Έστω και κάπως αργά, επενέβησαν οι Βιολογικές Επιστήμες να διερευνήσουν το θέμα της Ευτυχίας, αφού οι φιλόσοφοι απέτυχαν. Από τη δεκαετία του 1990 το θέμα πέρασε πια στα χέρια ερευνητών μιας νέας επιστήμης, της ‘’Ηδονικής’’ (Hedonics) κλάδου της Ψυχολογίας. Οι έρευνες των επιστημόνων της Ηδονικής χρονολογούνται μόνο από το 1992 και ήδη αυξάνεται η γνώση μέρα με τη μέρα, με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας έρευνας και απεικόνισης του εγκεφάλου, δηλαδή μαγνητική τομογραφία ΜRI και τομογραφία ποζιτρονίων PET. [6]
Τα πράγματα έχουν ως εξής εν περιλήψει: Παρά την βελτίωση των σύγχρονων συνθηκών διαβίωσης του ανθρώπου και την άνοδο της οικονομίας και της τεχνολογίας, είναι γενικά αποδεκτό ότι η πλειοψηφία από τους ανθρώπους στον πλανήτη δεν είναι αρκετά χαρούμενοι και ευτυχισμένοι. Το παράδοξο είναι ότι σε στατιστικές έρευνες ‘’δηλώνουν ευχαριστημένοι με τη ζωή τους’’ σε ποσοστό 50%- 85% περίπου, αλλά από άλλες έρευνες φαίνεται ότι είτε αυτοψεύδονται είτε υπερεκτιμούν την ποιότητα ζωής τους. Βέβαια τα ποσοστά αυτά διακυμαίνονται ανάλογα με τη χρονική περίοδο και από το κράτος.
Για παράδειγμα η τελευταία στατιστική έδειξε πιο ευτυχισμένους λαούς του πλανήτη, στη Δανία, Ολλανδία, και Ελβετία, ενώ πιο δυστυχισμένους στη Νιγηρία (πόλεμος) και στη Βουλγαρία (μετάβαση από κομμουνισμό στον καπιταλισμό με οικονομική εξαθλίωση)!!! Από αυτό και μόνο συμπεραίνεται ότι η βασική παράμετρος της ομαδικής ευτυχίας είναι η κρατική οικονομία, σαφώς όμως δεν είναι η μόνη!
Τα αίτια αυτής της κοινωνικής δυσθυμίας ή ευτυχίας είναι πολλά και συσχετίζονται με τις ιστορικές περιόδους με την αστικοποίηση, με το μορφωτικό επίπεδο, με τον τρόπο και τις επιλογές ζωής, με τον καταναλωτισμό, αλλά το κυριότερο με την γενετική προδιάθεση πού έχουν πολλά από τα άτομα της κοινωνίας ως προς την ψυχοσύνθεσή τους και τον τρόπο πού λειτουργεί ο εγκέφαλός τους, κλπ.
Για παράδειγμα πχ ο Ελληνικός λαός ήταν ευτυχισμένος σαν σύνολο μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς το 1944, ή μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974, αλλά και δυστυχισμένος το 1922 με τη Μικρασιατική καταστροφή. H ίδια χαρά και ευθυμία παρουσιάσθηκε στούς παραδοσιακούς «αριστερούς» ψηφοφόρους της Ελλάδας με την εκλογή του ΣΥΡΙΖΑ (γιά πρώτη φορά παγκοσμίως εξελέγη δημοκρατικά light «κομμουνιστικό» κόμμα) και το παράξενο είναι ότι συνέχιζαν να είναι χαρούμενοι και να ζητοκραυγάζουν προεκλογικά, παρότι απεδείχνει περίτρανα ότι το κόμμα τους τους κορόϊδεψε 95%, τους είχε «φλομώσει» στό ψέμμα. Το γεγονός και μόνο ότι έγινε «αλλαγή» και «ήρθαν οι δικοί μας» στήν εξουσία τους κάνει να τα ξεχνούν όλα και να είναι ευτυχισμένοι παρά την ανεργία, την έλλειψη ρευστότητας, την ακραία υπερφορολόγηση, τα Capital Controls, κλπ.
Ομαδική οργή, δυσθυμία και κατάθλιψη εμφάνισε ο Ελληνικός λαός μετά την οικονομική κρίση του2009-2015, που σταδιακά εξελίχθηκε σε σιωπηλή οργή και κατάθλιψη. Τα εκλογικά αποτελέσματα 2015 ήταν ισοδύναμα με βολή πυροβολικού!!! Εφεραν τα πάνω κάτω. Ομοίως ο λαός της Λιβερίας είναι δυστυχισμένος γιατί πέρασε εμφύλιο πόλεμο, ο δε λαός της Βουλγαρίας είναι δυστυχισμένος γιατί «πέρναγε καλά επί κομμουνισμού» και τώρα, σε μεταβατική φάση, είναι πολύ στριμωγμένος οικονομικά. Αντιθέτως, ο λαός της Αλβανίας είναι πιο ευτυχισμένος σήμερα από παλαιά, γιατί απολαμβάνει χρήμα (από Ελλάδα και Ιταλία), ελευθερίες και υλικά αγαθά που ούτε στον ύπνο του δεν είχε δει επί Εμβέρ Χότζα.
Δεκάδες βιβλία “Way of Life” («αυτογνωσίας», «Τρόπου Ζωής») ιδίως αμερικανικά αλλά και Ελληνικά, κυκλοφορούν σχετικά με το θέμα της προσωπικής και κοινωνικής ευτυχίας, λίγο πολύ είναι τα ίδια, μεταφρασμένα και στα Ελληνικά. Όλα αυτά τα βιβλία έχουν παρόμοιους τίτλους, εμπορικούς. Πχ “H μέρα που άλλαξε η ζωή μου”, “Τι έκανα και είναι χαρούμενη”, “Κάντε μια νέα αρχή”, “Ποιος πήρε το τυρί μου”, “Ένα νέο ξεκίνημα”, “Μάθετε τον εγκέφαλό σας” , «Μια νέα μέρα αρχίζει», «Δείτε τον ήλιο», «Ο Πολεμιστής του Φωτός», «Έχεις Ελπίδα, έχεις Ζωή», «Όταν δάκρυσε ο Νίτσε», και άλλα παρόμοια. Όλοι οι “ειδικοί” μέσα από αυτά τα βιβλία περνάνε το μήνυμα ότι η διαχρονική ευτυχία δεν είναι εξωγενής (με χορήγηση χαράς εξωγενώς δηλαδή) αλλά ενδογενής. Δηλαδή συντονίζονται με την Ιδεαλιστική Φιλοσοφία και συγκρούονται με την Επικούρια!!!
Προτείνουν αναδιοργάνωση προσωπικότητας με ενδοσκόπηση (αυτογνωσία) και αλλαγή τρόπου σκέψης και τρόπου ζωής. Γενικά και θεωρητικά έχουν δίκιο. Αλλά είναι δυσεφάρμοστες οι απόψεις και συμβουλές τους γιατί αφ ενός μεν δεν φτάνουν στο «δια ταύτα», δεν δίνουν δηλαδή σαφείς κατευθύνσεις – προφανώς γιατί είναι γενικές και δεν εξατομικεύονται-, κάτι ανάλογο με τους αστρολόγους που πάντοτε αερολογούν, και δεύτερον δεν λαμβάνουν υπ’ όψιν τις τρομακτικές γενετικές διαφορές πού έχουμε μεταξύ μας. Απλώς πείθουν ότι η ευτυχία δεν “αγοράζεται” με σπίτια, εκδρομές, ταξίδια, εραστές/ερωμένες, οικογένεια, επάγγελμα, καριέρα, γονείς, ψυχαγωγία, διασκέδαση κλπ. [7] Ετσι, αυτά που προτείνουν “θεραπευτικώς” είναι συνήθως αερολογίες.
Η νέα ειδικότητα της Ηδονικής (Hedonics), κλάδου της Ψυχολογίας, απέδειξε ότι η απόλυτη και συνεχής Ευτυχία είναι ουτοπία για τον άνθρωπο, δηλαδή ανέφικτη, εξ αιτίας εξελικτικών Βιολογικών διαδικασιών που στοχεύουν απλώς και μόνον στην “στοχοποίηση” (οριοθέτηση) και ικανοποίηση αναγκών και επιθυμιών.
Η εξελικτική διαδικασία (Evolution) αυτή δεν φρόντισε να εφοδιάσει τον άνθρωπο με αναλογικούς μηχανισμούς «στοχοποίησης ηδονικού στόχου», απόλαυσης και ευδαιμονίας, που θα προέρχεται από την ικανοποίηση των επιθυμιών και αναγκών αυτών. Όπως αποδείχθηκε οι δύο διαδικασίες («στοχοποίηση» και «ηδονή») “διεκπεραιώνονται” βιοχημικά σε διαφορετικές περιοχές του μεταιχμιακού εγκεφάλου, και ειδικότερα στον αμυγδαλοειδή πυρήνα (αμυγδαλή), τον κερκοφόρο πυρήνα, τον υποθάλαμο, κλπ. Η συνεργασία των ανατομικών αυτών σχηματισμών του εγκεφάλου στην ηδονή δεν είναι τέλεια, με αποτέλεσμα να γίνεται ένας φαύλος κύκλος και να μην επιτυγχάνεται το επιθυμητό.
Για να γίνει αυτή η θεωρία κατανοητή, θα αναφέρουμε ένα παράδειγμα πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος στο θέμα της ευτυχίας. Θυμηθείτε τις λέξεις “στόχος” και “ηδονή”.
Τζόγος: Ένας παίκτης καζίνου A “στοχοποιεί” ότι “θα πάει στο καζίνο να τα κονομήσει”. Αρχικά κερδίζει, ξαναπαίζει, ξανακερδίζει, ξαναπαίζει, κλπ. Η ηδονή επέρχεται μέσω του κέρδους. Ο εγκέφαλος είναι “ναρκωμένος” σε ευφορία. Η ουσία σεροτονίνη, η ντοπαμίνη και άλλες νευροδιαβιβαστικές ουσίες δημιουργούν υποδοχείς (receptors) στον εγκέφαλο και χρειάζονται “φαγητό” (Dopamine) για να συντηρηθούν. Κάποια στιγμή ο παίκτης αρχίζει και χάνει στο παιχνίδι. Η ηδονή δεν επέρχεται και οι υποδοχείς Σεροτονίνης και Ντοπαμίνης μένουν κενοί χωρίς “φαγητό”. Η οργή αρχικά και μετά η δυσθυμία και η δυστυχία επέρχονται ανελέητα. Ο παίκτης γίνεται νευρικός και καταθλιπτικός.
Έρωτας: Ένα άλλο παράδειγμα είναι η ερωτική απογοήτευση. Η Μαρία γνωρίζει τον Κώστα. Αρχίζει ο ερωτικός δεσμός. Αρχικά άγχος επιτυχίας, μετά χαρά, μετά έρχεται η ηδονή, μετά η ευτυχία («μαστούρα» από τις ενδορφίνες), και άλλη ευτυχία, κλπ. Κάποια στιγμή οι υποδοχείς ντοπαμίνης και ενδορφινών αυξάνονται τόσο πολύ που η ενδογενής παραγωγή δεν επαρκεί να τις καλύψει. Σταδιακά «ξεφουσκώνει» το μπαλόνι και κάποια στιγμή ο Κώστας αρχίζει «να βαριέται» με την Μαρία και «στοχεύει» άλλο “πιπίνι”, τη Στεφανία και και κάποια στιγμή αρχίζει ο ίδιος ορμονικός κύκλος. Ετσι, παρατάει «σύξυλη» τη Μαρία (και αντιστρόφως). Οι υποδοχείς Ντοπαμίνης της Μαρίας μένουν κενοί και η Μαρία «σαλτάρει». Οργίζεται, κλαίει, βρίζει και τελικά είναι πανικοβλημένη, νευρική, καταθλιπτική και θέλει να τον σκοτώσει (εξωτερίκευση οργής επί καταθλίψεως) ή να αυτοκτονήσει (στροφή οργής επί του εαυτού). Το ζευγάρι χωρίζει, περνάνε έξι μήνες, οι υποδοχείς Dopamine ελαττώνονται σταδιακά μέχρι μηδενισμού, άγχος και κατάθλιψη υποχωρούν και η Μαρία αναρωτιέται πλέον: «Τι χαζή που ήμουν που του έδινα σημασία και ήθελα να τον σκοτώσω το βλάκα, ή να αυτοκτονήσω». [8]
Η επιστήμη της Ηδονικής κατέγραψε ότι σε γενικές γραμμές τα βασικά “αγαθά” για την ευτυχία του ανθρώπου είναι μόνο οι βιολογικές ανάγκες (φαγητό, στέγη, τροφή, σέξ, ασφάλεια, υγεία, κλπ), και επί πλέον, η προσαρμογή στο φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον, και η αυτογνωσία, αυτοπραγμάτωση. Όλα τα υπόλοιπα πολιτιστικής εφεύρεσης τεχνητά καταναλωτικά “αγαθά”, είτε είναι υλικά προϊόντα, είτε είναι υπηρεσίες, όποια και αν είναι η χρησιμότητά τους, αποτελούν ένα “μπούμεραγκ” που αν δεν γίνει συνετή χρήση τους, κάθε άλλο παρά στην ευτυχία οδηγούν τον άνθρωπο.
Οι εξωγενείς πηγές χορήγησης ευτυχίας, δηλαδή τα πολιτιστικά καταναλωτικά αγαθά, ανεβάζουν τον “πήχη” του στόχου ηδονής, τον οποίο προσπαθεί ο πολιτισμένος άνθρωπος να “πηδήσει” και ποτέ δεν το καταφέρνει. Είναι χαρακτηριστικό και επίσης χιουμοριστικό σήμερα το παλιό διαφημιστικό μήνυμα «Είναι κεφάτη γυρίζει από του Βερόπουλου», εννοώντας πώς η περιήγηση στο Super Market με τις αγορές προϊόντων έκανε ευτυχισμένη την κυρία Μαρία (Shopping therapy)!
Η περίπτωση της Νορβηγίας είναι χαρακτηριστική. Σε στατιστική ανάλυση του έτους 1971 ένα δείγμα 10.000 ατόμων τυχαίου πληθυσμού απάντησε σε μέσο όρο ότι έχει “δείκτη ευτυχίας” 7,0 με άριστα το 10. Το έτος 2001, δηλαδή τριάντα χρόνια αργότερα, και ενώ το κατά κεφαλή εισόδημα και το επίπεδο διαβίωσης της Νορβηγίας είχε τριπλασιασθεί, νέα στατιστική καταγραφή έδειξε επίπεδο δείκτη ευτυχίας μόνο 7,1. Που πήγαν λοιπόν άσκοπα όλα αυτά τα χρήματα;[9]
Κινούμενη σαφώς μπροστά από τους επιστήμονες της Ψυχολογίας, η κυβέρνηση του Butan, μια φτωχή βουδιστική χώρα στα Ιμαλάϊα, έκανε το έτος 2001 ένα επαναστατικό βήμα. Στην εισαγωγική παράγραφο του προϋπολογισμού πού κατατέθηκε στη Βουλή τους έγραψε : “Σκοπός του παρόντος προϋπολογισμού είναι η αύξηση του κατά κεφαλήν επιπέδου ευτυχίας των κατοίκων του Μπουτάν” και όχι το κλασσικό που γράφουν όλες οι χώρες “του κατά κεφαλήν εισοδήματος”!!!. Ένα γνωμικό λέει ότι “τα λεφτά δεν φέρνουν την ευτυχία, αλλά μπορεί να μειώσουν τη δυστυχία”. Αυτό είναι βέβαιο αλλά ισχύει σε ατομικό επίπεδο και όχι σε κοινωνικό. Έχει μεγάλη σημασία πού κατανέμει τα χρήματά της μια κοινωνία. Ποιες είναι οι πραγματικές βιολογικές και κοινωνικές ανάγκες των πολιτών.
Τελευταίες έρευνες στον Καναδά δείχνουν ότι «Το χρήμα μπορεί να αγοράσει την ευτυχία, αρκεί να το ξοδέψεις σε φίλους ή σε φιλανθρωπικούς σκοπούς». Οι εθελοντές που ξόδεψαν χρήματα για τον εαυτό τους ήταν λιγότερο ικανοποιημένοι από τους αλτρουιστές, αναφέρουν οι ερευνητές στο περιοδικό Science.[10]
Παλαιότερες μελέτες είχαν δείξει ότι η ευτυχία ενός ανθρώπου τείνει να αυξάνεται όσο μεγαλώνει το εισόδημά του, όχι όμως επ’ αόριστον: Από τη στιγμή που κάποιος ξεπερνά το όριο της φτώχιας, το χρήμα παύει να έχει μεγάλη σημασία για την ικανοποίηση που νιώθει για τη ζωή του. «Θέλαμε να ελέγξουμε τη θεωρία μας ότι ο τρόπος με τον οποίο ξοδεύει τα χρήματά του ο κόσμος είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικός με το πόσα χρήματα κερδίζει» εξηγεί η καθηγήτρια Ψυχολογίας Ελίζαμπεθ Ντιούν, επικεφαλής της μελέτης του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας στον Καναδά. «Ανεξάρτητα του εισοδήματος κάθε εθελοντή, όσοι ξόδεψαν χρήματα για άλλους ανέφεραν μεγαλύτερη ευτυχία, ενώ αυτό δεν συνέβη με όσους ξόδεψαν περισσότερα για τον εαυτό τους» αναφέρει.
Η μελέτη της Δρ Ντιουν βασίστηκε σε τρία πειράματα: Στο πρώτο πείραμα, οι ερευνητές ρώτησαν 632 Αμερικανούς πόσα χρήματα κερδίζουν, πού τα ξόδευουν και πόσο ευτυχισμένοι είναι. Διαπιστώθηκε ότι, ανεξαρτήτως εισοδήματος και συνολικών εξόδων, όσο περισσότερο ξόδευε κανείς για τους άλλους (δώρα, δωρεές), τόσο υψηλότερα έτειναν να είναι τα επίπεδα ευτυχίας του.
Στο δεύτερο πείραμα, οι ερευνητές συνέκριναν τα επίπεδα ευτυχίας 16 ατόμων πριν και μετά τη λήψη ενός μπόνους από τις εταιρείες στις οποίες εργάζονταν. Όσοι ξόδεψαν μέρος του μπόνους για άλλους ανθρώπους ήταν και πάλι πιο ευτυχισμένοι. Τα δύο αυτά πειράματα, σχολιάζει το Nature.com, αφήνουν ανοιχτό το ερώτημα εάν η γενναιοδωρία φέρνει την ευτυχία, ή αν απλά η γενναιοδωρία είναι χαρακτηριστικό των ανθρώπων που είναι ούτως ή άλλως ευτυχισμένοι.
Το ερώτημα αυτό απαντάται από το τρίτο πείραμα: Οι ερευνητές έδωσαν σε 46 φοιτητές φακέλους που περιείχαν 5 ή 20 δολάρια και τους ζήτησαν να τα ξοδέψουν την ίδια ημέρα είτε για τον εαυτό τους είτε για άλλους. Όσοι τα ξόδεψαν για τον εαυτό τους δήλωσαν στο τέλος λιγότερο ικανοποιημένοι. Επιπλέον, το ύψος του δώρου δεν φάνηκε να σχετίζεται με την ικανοποίηση. Το εντυπωσιακό φαινόμενο υποδεικνύει ότι η αλτρουιστική διαχείριση του χρήματος είναι σημαντικότερος παράγοντας για την ευτυχία από ό,τι θα περίμενε κανείς. «Το να ξοδεύουμε χρήμα για τους άλλους ίσως προσφέρει έναν πιο γρήγορο δρόμο προς την ευτυχία από ό,τι το να ξοδεύουμε χρήματα για τον εαυτό μας» τονίζει η Δρ Ντιούν στο BBC. Η γενναιοδωρία και η φιλανθρωπία έχουν σίγουρα την αξία τους, ωστόσο είναι απίθανο να αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες για την κατάκτηση της ευτυχίας. Όπως επισημαίνει το Nature.com, οι Αμερικανοί κατέχουν το ρεκόρ όσον αφορά την κατά κεφαλήν φιλανθρωπία, ωστόσο υστερούν σε επίπεδα ευτυχίας σε σχέση με τους πιο «σφιχτοχέρηδες» Άγγλους και Ολλανδούς [11]
Και τελικά τι πρέπει να γίνει; Η λύση είναι διπλή. Αλλιώς πρέπει να κινηθεί η κοινωνία συλλογικά, ή ως κράτος, και αλλιώς καθένας μας ατομικά. Η κοινωνία θα πρέπει να αναθέσει σε ειδικούς επιστήμονες να κάνουν ομαδικές κοινωνιολογικές μελέτες, για το πού έχει κενά ο πληθυσμός στην ευτυχία του, ώστε να ψηφίσει τα κατάλληλα νομοσχέδια και να «ρίξει χρήμα» εκεί που χρειάζεται. Αυτό όμως θα αργήσει, μπορεί να μη γίνει και ποτέ. Μέχρι τότε θα πρέπει να κινηθούμε σε ατομικό επίπεδο. Σε ατομικό επίπεδο η λύση που προτείνεται είναι η «επαναρρύθμιση» του εσωτερικού «κοντέρ» ηδονής και χαράς σε «χαμηλότερο ύψος» με μεθόδους αυτογνωσίας, ενδοσκόπησης και αναδιοργάνωσης του τρόπου σκέψης και όλης της ζωής. Με δυό λόγια να βρούμε τον απλό ανθρώπινο εαυτό μας.
Στις 5 Απριλίου 2011 τα διεθνή ΜΜΕ είχαν την εξής δημοσίευση κάτω από τον τίτλο «Πώς θα γίνετε ευτυχισμένοι»: «Ένα νέο παγκόσμιο κίνημα για την ευτυχία, το «Action for happiness» ανακάλυψε το μυστικό της ευτυχίας! Ποιο είναι αυτό; [12]
Η απάντηση είναι πολύ απλή. Το μυστικό για την ευτυχία είναι να κάνετε θετικές σκέψεις και να μη χρησιμοποιείτε συχνά το κινητό σας. Μεταξύ των μελών του κινήματος είναι και ο Δαλάι Λάμα. Το κίνημα «Action for Happiness» ιδρύθηκε τον περασμένο χρόνο (2010) και τα επίσημα εγκαίνιά του έγιναν στο Λονδίνο. Τα μέλη του απορρίπτουν τον ατομικισμό και τον υλισμό και παρέχουν εναλλακτικές, πρακτικές συμβουλές για μία πιο ευτυχισμένη ζωή. Το κίνημα, συνιδρυτής του οποίου είναι ο Ρίτσαρντ Λέϊαρντ, καθηγητής Οικονομικών στο London School of Economics και ειδικός σε θέματα ευτυχίας, αριθμεί 4.500 μέλη από 68 χώρες». Αν και είναι ευρέως γνωστό ότι το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία, εντούτοις οι περισσότεροι προτιμούν να κυνηγούν το χρήμα. Εκτός, ίσως, από το κίνημα Action for Happiness, το οποίο ιδρύθηκε το 2010 στο Λονδίνο και στοχεύει σε μια «ευτυχέστερη κοινωνία», με βάση επιστημονικά δεδομένα. Το κίνημα επικαλείται έρευνες σε Βρετανία και Αμερική, σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι δεν είναι σήμερα πιο ευτυχισμένοι, σε σχέση με τη δεκαετία του ‘50, παρά την οικονομική πρόοδο και την πληθώρα των διαθέσιμων αγαθών.
Γι’ αυτό και απορρίπτει τον υλισμό και τον ατομικισμό και (στην ιστοσελίδα του) δίνει συμβουλές για μια ευτυχέστερη ζωή, όπως για παράδειγμα:
(1) Να κάνεις πράγματα μαζί με άλλους ανθρώπους,
(2) Να μαθαίνεις διαρκώς καινούργια πράγματα,
(3) Να νοιώθεις άνετα μ’ αυτό που είσαι.
Το κίνημα αριθμεί μέχρι τώρα 4.500 μέλη από 68 χώρες και φιλοδοξεί να εξελιχθεί σε «παγκόσμιο μαζικό κίνημα για μια θεμελιώδη πολιτισμική αλλαγή».[13]
Ηδη ο συσταθείς μη κερδοσκοπικός Οργανισμός Αction for Happines.Org έχει αρχίσει διαφημιστική εκστρατεία για την διαφήμιση της μεθοδολογίας που προτείνει με ένα φίλμ στο διαδίκτυο που μπορείτε να δείτε στην ιστοσελίδα τους. [14]
Στό ίδιο πνεύμα κινούνται και οι «κετευθυντήριες» οδηγίες εκπροσώπων των Θρησκειών όπως ο Δαλάϊ Λάμα, και ο Πάπας Φραγκίσκος, ο οποίος στό πρωτοχρονιάτικο μήνυμά του το 2015 πρός 2016 δήλωσε τα εξής:
Εξαιρετικό μήνυμα του Πάπα Φραγκίσκου (270): «Καθώς γερνάμε και γινόμαστε σοφότεροι, συνειδητοποιούμε σιγά-σιγά ότι: Ένα ρολόι των 300 ευρώ δείχνει την ίδια ώρα με ένα ρολόι των 5 ευρώ; Ένα πορτοφόλι των 300 ευρώ χωράει τα ίδια χρήματα με ένα των 10 ευρώ; Η μοναξιά σε ένα σπίτι 30 τ. μ. ή 300 τ. μ. είναι η ίδια. Ελπίζω μια μέρα να συνειδητοποιήσεις ότι η εσωτερική σου ευτυχία δεν προέρχεται από τα υλικά πράγματα στον κόσμο. Δεν έχει σημασία αν ταξιδεύεις σε πρώτη ή οικονομική θέση. Σε περίπτωση ατυχήματος και στις δυο περιπτώσεις θα βγεις (ή δεν θα βγείς) από το αεροπλάνο. Ελπίζω να συνειδητοποιήσεις ότι αληθινή ευτυχία είναι να έχεις φίλους και αδελφούς με τους οποίους μπορείς να μιλήσεις, να γελάσεις και να τραγουδήσεις».
Και συνεχίζει ο ίδιος: «Πέντε στοιχεία για την ευτυχία: 1. Μην μάθετε στα παιδιά σας να γίνουν πλούσιοι. Να τους μάθετε να είναι ευτυχισμένα, ώστε να δουν την αξία των πραγμάτων και όχι την τιμή τους. 2. Φάτε το φαγητό σας, σαν να είναι το φάρμακό σας. Αλλιώς θα πρέπει να παίρνετε το φάρμακο σας, σαν να είναι το φαγητό σας. 3. Όποιος σας αγαπάει δεν θα σας αφήσει ποτέ. Ακόμη κι αν έχει 100 λόγους για να το κάνει, θα βρει έναν λόγο για να μείνει. 4. Υπάρχει μεγάλη διαφορά στο να είναι κάποιος ένα ανθρωπινό ον και στο να είναι Άνθρωπος. Πολύ λίγοι το καταλαβαίνουν. 5. Είστε αγαπημένος όταν γεννιέστε, και θα είστε όταν πεθάνετε. Από εσάς εξαρτάται αν θα είστε και τον ενδιάμεσο χρόνο. Οι έξι καλύτεροι γιατροί στον κόσμο: Το φως του ήλιου, η ανάπαυση, η άσκηση, η διατροφή, η αυτοπεποίθηση και οι… φίλοι. Διατηρείστε τους σε όλα τα στάδια της ζωής σας και απολαύστε μια υγιή ζωή». Πάπας Φραγκίσκος, 2015.»
ΣΤΟ ΔΙΑ ΤΑΥΤΑ: ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ
Τελικά, φαίνεται ότι η ευτυχία κρύβεται στα απλά πράγματα. Οι βασική περίληψη της μεθοδολογίας ενδοσκόπησης, αναδόμησης προσωπικότητας, και αναδιοργάνωσης τρόπου ζωής, σε ατομικό πάντα επίπεδο, περιλαμβάνει τις εξής οδηγίες:
- Βάλτε ρυθμούς χρόνου στη ζωή σας. Εργασία 8 ώρες. Ύπνος 8 ώρες σπαστές 7+1. (Πχ 12-7 και 3-4). Ελεύθερος χρόνος 8 ώρες. Κατανείμετε τον ελεύθερο χρόνο σας σε 2 τετράωρα: 4 ώρες σωματική ενασχόληση (πλύσιμο, φαγητό, ρούχα, ξύρισμα, κλπ) και 4 ώρες πνευματική ενασχόληση (εφημερίδα, διάβασμα, περίπατος, ρέμβη, καφές, κλπ). Δώστε μεγάλη σημασία στο διάβασμα και τη συνομιλία με φίλους. Επιλέξτε σωστά τα βιβλία. 20% λογοτεχνία, 60% δοκίμια και επιστημονικά, και 20% εφημερίδες και περιοδικά.
- Φιλοσοφήστε το νόημα ζωής. Αν δεν ξέρετε γιατί ζείτε, ψάξτε το γρήγορα, ή απευθυνθείτε σε ειδικό. Ενδοσκοπήστε τον εαυτό σας ποιος είναι, τι κουβαλάει, τι θέλει, τι προσφέρει.
- Οργανώστε την εργασία σας ώστε να μην αποτελεί παράγοντα κατήφειας αλλά χαράς. Εν ανάγκη αλλάξτε την! Δεν είναι υποχρεωτικό να ασκείτε το επάγγελμα που σπουδάσατε, ή που κάνατε πρώτα. Μπορεί να ήταν μια λάθος επιλογή.
- Περιποιηθείτε βιολογικά και αισθητικά τον εαυτό σας. Αποκτήστε το σωστό βάρος. Αθληθείτε όσο είναι εφικτό. Ντυθείτε κατάλληλα. Φροντίστε μαλλιά, νύχια, δόντια. Είναι απίστευτο, αλλά το 90% του πληθυσμού γίνεται αποκρουστικό γιατί είναι παχύσαρκο, ή γιατί μυρίζει άσχημα η αναπνοή του ή το σώμα του. Όλα τα ανωτέρω θα σας ανεβάσουν την αυτοπεποίθηση.
- Κοινωνικοποιηθείτε κατάλληλα. Ενταχθείτε στήν κοινωνία. Τα μοναχικά άτομα είναι δυστυχισμένα κατά βάση. Αναδομείστε τη λίστα φίλων σας. «Απολύστε» μερικούς ενοχλητικούς και άχρηστους και «προσλάβετε» νέους χρήσιμους με κάποια κριτήρια. Προσφέρει κάποιος; Μένει. Δεν προσφέρει; Φεύγει. Προσφέρει άγχος, εκνευρισμό και κατάθλιψη; Φεύγει. Προσφέρει χαρά και ευτυχία; Μένει. Αφήστε τα συναισθήματα πρός συγγενείς, πρός φίλους και γνωστούς να εκδηλωθούν. Οποιος «τα κρατάει μέσα του» καταλήγει δυστυχισμένος.
- Οργανώστε τον ελεύθερο χρόνο σας, κάνοντας δοκιμές. Διαβάστε τουλάχιστον μία ώρα την ημέρα. Περπατήστε. Τουλάχιστον μισή ώρα. Σας άρεσε; Επαναλάβετε. Πάτε σε μία έκθεση. Σας άρεσε; Επαναλάβετε. Αν όχι μην ξαναπάτε. Κάνετε έρωτα με κάποιον ή κάποια πού σας φλέρταρε. Σας άρεσε; Επαναλάβετε. Όχι; Διακόψτε. Κοκ.
- Ανοίξτε τα μάτια και τα αυτιά σε «παράξενα» άτομα. Μην κλείνετε πόρτες. Μπορεί να σας ανοίξουν άλλη νέα πόρτα στη ζωή. Ο Χριστός, ο Γκάντι, ο Βούδας, ήταν παράξενοι και ιδιόρρυθμοι.
- Ποτέ μην αποδίδετε την κακοδαιμονία σας σε ένα ή περισσότερα αρνητικά γεγονότα της ζωής σας. Πχ «Η ζωή μου καταστράφηκε από τότε πού έχασα το μπαμπά μου». «Η ζωή μου πήγε χάλια αφού χώρισα με τη Μαγδάλω ή με το Μήτρο». «Η ζωή μου είναι χάλια γιατί οι γονείς μου δεν με άφησαν να πάω Νομική και με έστειλαν Οικονομικά». Όλα αυτά είναι «τρίχες κατσαρές». Τίποτα από αυτά δεν φταίει. Και δυστυχισμένοι νομικοί υπάρχουν, και ευτυχισμένα ορφανά υπάρχουν , και χωρισμένοι είναι ευτυχισμένοι, και παντρεμένοι είναι δυστυχισμένοι. Το αίτιο είναι μέσα στον εγκέφαλό μας.
- Αν συνεχίσετε να έχετε πρόβλημα αυτοπροσδιορισμού, δηλαδή όλα σας φταίνε, δεν είστε ευτυχισμένος/νη και δεν ξέρετε τι σας φταίει, και πολύ περισσότερο αν όλα αυτά συνοδεύονται και από ψυχοσωματικά συμπτώματα (αυτά πού παλαιά οι γιατροί ονόμαζαν ΝΦΔ = νευροφυτικές διαταραχές) απευθυνθείτε σε ειδικό Ψυχίατρο. Το πιο πιθανό είναι να πάσχετε από χρόνια δυσθυμία ή χρόνια κατάθλιψη ή χρόνιο άγχος (γενικευμένη αγχώδης διαταραχή) και χρειάζεστε ψυχολογική θεραπεία εξειδικευμένη και με φάρμακα. Αρκετά συχνά, άτομα υποφέρουν στη ζωή τους από υποσυνείδητη σύγκρουση στόχων και επιλογών (δηλαδή, άλλα ήθελαν στη ζωή τους και άλλα αναγκάσθηκαν να επιλέξουν). [15]–
Ευτυχία, Γνωμικά
- «Αν αναζητάς την ευτυχία παντρεύεσαι. Αν η γυναίκα σου είναι καλή, θα γίνεις ευτυχισμένος. Αν όχι το θα γίνεις φιλόσοφος». (Σωκράτης).
- «Η ευτυχία δεν μειώνεται ποτέ όταν τη μοιράζεσαι» (Βούδας)
- «Ο άνδρας δεν μαθαίνει ποτέ τι είναι ευτυχία μέχρι να παντρευτεί. Μετά είναι ούτως ή άλλως αργά γι αυτόν». (Frank Sinatra, ηθοποιός και τραγουδιστής).
- «Ποτέ δεν θα γίνεις πιο ευτυχισμένος, από όσο προσδοκάς. Αν θέλεις να είσαι ευτυχισμένος κάθε στιγμή, άλλαξε τις προσδοκίες σου» (Bette Davis).
- «Καταλαβαίνω πότε είμαι ευτυχισμένη! Τότε παίρνω βάρος» (Christie Turlinkton)
- «Ευτυχία είναι να έχεις καλή υγεία και ασθενή μνήμη» (Ingrid Bergman)
- «Δεν είναι απαραίτητο να είσαι πλούσιος και διάσημος για να είσαι ευτυχισμένος. Και μόνο πλούσιος να είσαι, καλά είναι!» (Woody Allen, σκηνοθέτης, κωμικός ηθοποιός).
- «Αν πιστεύετε ότι το χρήμα δεν φέρνει την ευτυχία, τότε φέρτε το σε μένα» (Woody Allen, σκηνοθέτης, κωμικός ηθοποιός).
- «Το καλύτερο φάρμακο για πρόκληση ευτυχίας είναι ένα δισκίο… Γραψαρχιδίνης ή Fuckitall ημερησίως» (Νεοελληνικό γνωμικό).
- «Τα σάβανα δεν έχουν τσέπες» (Ελληνικό γνωμικό) Εννοεί, ότι μετά το θάνατο δεν μπορείς να πάρεις τίποτα στον άλλο κόσμο.
Βιβλιογραφία:
- Daniel Gilbert: «Αναζητώντας την Ευτυχία» Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα 2006
- Ιστοσελίδες στό λήμμα Hedonics και Happiness του Ιντερνετ.
- Πάσχος Μανδραβέλης: «Συλλογή Γνωμικών», 1993.
- Δείτε το Βίντεο http://www.youtube.com/watch?v=0Mj5ufZPKzw
- Antony P. Mueller: The Illusions of Hedonics, Ludwing Von Mises Institute, Mises Daily: Friday, July 29, 2005
- [1] Dr. Daniel Nettle: «Eυτυχία, η Επιστήμη στα χέρια σας», Εκδόσεις Περιοδικός Τύπος ΑΕ, έκδοση 2006.
[2] Dr. Daniel Nettle: «Eυτυχία, η Επιστήμη στα χέρια σας», Εκδόσεις Περιοδικός Τύπος ΑΕ, έκδοση 2006.
[3] Μετάφραση: «Θα ωφελήσεις πιό πολύ την πόλη σου, αντί να σηκώνεις ορόφους στα σπίτια, να σηκώσεις τις ψυψές των ανθρώπων».
[4] «Το Κατά Φύσιν Ηδύ» (Ότι συμφωνεί με τη Φύση είναι Ευχάριστο) (Αριστοτέλης)
[5] «Δεν είναι ντροπή να κυνηγάμε την ευτυχία» (Albert Camus, συγγραφέας, Νομπελίστας, 1913-1960)
- [6] Hedonics: The branch of psychology that studies pleasant and unpleasant sensations and states of mind. 2. Philosophy The branch of ethics that deals with the relation of pleasure to duty).
[7] Αυτό που λέει ο Πάπας Φραγκίσκος: «Είτε έχεις ROLEX είτε απλό ρολόϊ των 10 Euro, τήν ίδια ώρα βλέπεις»
[8] Το λαϊκό τραγούδι του Γιάννη Πάριου: «Πιο καλή η μοναξιά, από σένα που δεν φτάνω, μια σε βρίσκω, μια σε φτάνω, πιο καλή η μοναξιά» περιγράφει γλαφυρά το φαινόμενο αυτό.
[9] Περιοδικό Science Illustrated: “Τι είναι η Ευτυχία”, τ.3, 2008
[10] Spending money for others brings happiness, Science Magazine
[11] Περιοδικό Nature 21-03-2008.
[12] Περιοδικό Science Illustrated: “Τι είναι η Ευτυχία”, τ.3, 2008
[13] (Καθημερινή, 15-04–2011).
[14]http://www.campaignlive.co.uk/thework/news/1065383/Action-Happiness-happiness-decision-Fallon.
[15] Περιοδικό Science Illustrated: “Τι είναι η Ευτυχία”, τ.3, 2008
